Kalander/Kalandar Geleneği

Kalander veya Kalanda, Türkiye’de Doğu Karadeniz bölgesinde bazı yerlerinde ve Gürcistan’ın batı kesiminde eski geleneğe göre yeni yılın kutlanmasıdır.
Latince Calandae kelimesinden gelen kalanda, ayın ilk günü anlamına gelir.
Ay takvimini temel alan kalandar’ın birinci günü, miladi takvime göre Ocak ayının 14. Gününe tekabül eder. Yeni yıl kutlamaları da 13 Ocağı 14 Ocağa bağlayan gece gerçekleştirilir.
Bu çerçevede Kalandar kelimesi yeni yıl anlamına gelir.
Gürcistan’da Cicilaki denilen süsleme Kalanda kutlamalarının başta gelen sembolüdür.
Gürcistan’da “Kalanda” veya “Kalandoba” olarak adlandırılan yeni yıl kutlaması, Guria ve Samegrelo bölgelerinde yaygındır. Syaneti ve Lechumi bölgelerinde yeni yılın ilk gününden önceki güne “kalanda” denir. Bu bölgelerde yeni yıla, özel olarak hazırlanmış ekmek, şarap ve domuz etiyle girilir. Guria bölgesinde ise, Hacapuri hazırlanır ve mumlar yakılır. Bu sırada gelenekleri gereği mutluluk ve bolluk dilenir.
Kalanda, Karadeniz Bölgesinde özellikle Trabzon ve Gümüşhane illerinde bu gecenin ayrı bir önemi vardır. Bu bölge de, kalander kutlamalarının tarihi XI.yy’a kadar inmektedir.
Geleneksel olarak bu gecede çocuklar dışarı çıkar ve evleri dolaşmaya başlarlar. Ellerindeki poşetleri evlerin kapısına koyup zile bastıktan sonra ev ahalisinin poşetin içine koyacakları hediyeleri beklerler ve bu sırada da bazı maniler söylerler:
Geleneğe göre insanlar tanınmayacak şekilde giyinir, içlerinde bir kişi dede olarak seçilir, yünden yapılan sakal takılır başlarda muhakkak külah olur. Yüzler boyanır, ellere gürültü çıkarmak amacıyla kelek gibi zile benzeyen şeyler alınır.
Gidilen evin önünde önce bir halk tiyatrosu tarzında küçük bir şey oynanır dede ortaya alınır sandalyeye oturtulur. Sonrasında ellerdeki çalgılar çalınır dans edilir Ekipte yer alan kişilere goncoloz adı verilir. Bütün bunların sonunda ortaya torba atılır. Ziyaret edilen ev sahibi tarafından torbaya erzak konulur. Böylece ev ev dolaşılır.
Kimi zaman da gençler, tüylü kostümlerle Karakoncolos kılığına girerek bellerine bağladıkları çanlarla ya da zillerle gürültüler çıkarır.
Ermeni folkloruna Kağant adıyla geçen gelenek, Ermenilerden Dersim kürtleri ve bazı Zaza aşiretlerince de “gağant” adıyla benimsenmiş olup benzer eğlence ve törenlerle kutlanmaktadır.
Kalandar ayının ilk günü eve giren kişinin uğur getireceğine inanıldığından zengin ve temiz giyimli kişilerin eve girmesi beklenmektedir.
Bütün bu anlatım ve geleneğe bağlı olarak şunu söylememiz mümkündür, Kalandar geleneğinin İslam dini ve kadim Türk kültürüyle bir bağlantısı yoktur.
Belirli dar bir bölgede insanların yaptıkları yeni yıl kutlamasından öteye başka bir anlam taşıması söz konusu değildir.

Nevzat YILMAZ
nevzatyilmaz@hotmail.com.tr